افغانستُانُا معُارفی بُاری

افغانستُان تا حکومتو ګڼيلی يانو يُا چټو ټوپومو درجی ګانومشکلاُتو سي پويه اوتربيوومعُارفی تجربو تهانو يُا چټو تُاثيراتا وطنُا موشکېڼي بېلُا پرکېڼي دروانو.طُالبُاڼو حکومتي سي افغانستُاڼُا چټی جُايوو ڵړه او پويه انسُانُاڼو حقا کهورو ټوپی تهيلالی او تعليمُا پانج کُالو ميچټی محروم تهيلېلا. لاکبلونو افغُانستُان ڵړو معليمُاڼو کمبودی اټيلو او چټی خلکو يُا تعليم تهيلېلي جنګُا دوراڼی چټی غريبي سي سي پشُان بانالی او حُال خرُابی ديُا بهي تهی خراب تهيلي. او آج دیس له مشکلاُتا تپی بهي تهی چټی جُايوو هينی خو چټی موشکېڼي بېلو بهي تهی هاتی ټی واُلېنې مهم موشکېڼي بيلو يُا بی تهيبوانی يې تسي نُام ګيني يې له هينو يُا پويوو يلو مکتبو ټی او او شُاګرداُڼو ګڼيلو چټو پشانو. دنيُايُا ټولنوافغانستُانُا حکومتي سي نېوي مکتبو ژپُايلو اووطنُا معُارفُا نظُامی دومو اصلاحُاتا او يکي دوی سي ګانټيجيلي- همکُاري لرانی سی موشکېڼي بيلو يُا لا بُاری بيلېنی يې فُام تهيلُا هينی معُارفُا کيفيت تپی بهي تهی مُشکلُاتو سي دريليني مکتبه تپی ميچټی پيلېلُا ايي، تشنُابا، کتُابُا جُايُا او ساينسي لابراتوارُا چټي برخمن نه هينه. چټی شګردُاڼا سبقُا کتُابا نلرانی. اوتينُا استُاذاڼو کڼُا سبق منُان بېني يُا چټي سبقا نه مېنينا. هميشو درسي صنفه خُالي وانسانی اوشُاګرداُڼا ټی فقط دېسي ڵړا سُاعته سبق منُان بېني. او ګه جُايا پويوو مکتبُا دورو يُا مکتبا نه لرانی اولا اصطلاح کبلونو يُا امنيت نه هيني پويوو مکتبو ټي نه چهورانی. کاناډا او کاناډاواُ خلکه بايد چټي وختي شچي بُايد افغانستُانُا معارفی سي کومک جُاري سُاتي يې تا افغانستُانُا معارف ګيري تُانو ݜيݜی او کهورو دی اوټهي يې له کرام معُارفې سي کومک او ګانو سرمُایو هينو يُا بهی تهيبوانی ته قلُاري، امنيت پیدا تهي يې اوغريبي افغانستُانُا فوسُايې.

افغانستُانُا معُارفی بُاری کتي ټيکېا

افغانستُانُا ګانوتعليمُا ملي سطحي سمي ۳۴٪ ټُاکل بيلونويُا لادی ۱۸٪ ڵړا او ۵۰٪ ګوروړيا هينی. يا له ګڼېلو ښُارو او ګورامو پشانو: (۶۳٪ ګوروړيا او۹۰٪ ڵړا بېسواُده هينه)( ۲۰۱۲)
پژوهشی نظرُا يُا خور بيلېنی يې AMICS 2010/11 افغانستُانُا او يونيسفی کڼُا، هر ۵ ڵيړو مينجي يک يُا(۱۵تهی۲۴) ميچټی عمور هيني بېسواده هينه.
افغانستُانی زدهکړو اقتصُادی سي کهکړو ارتبُاط لرانو دميجيلي ګوشوو۵۰٪ تا ڵيړو مينجي يُا عمور۱۵ تهی ۲۴ کُالو مينجي هيني بُاسواده هينه.او غريب ګوشوو ۵٪ ڵيړه بُاسواده هينه.

مکتبي دُاخل بېلو

وطنُا سطحی دی عمومی مکتبي داخل بېلُا اندُازو ۵۵٪ او ثُانوی مکتبو ۳۲٪ تخمين بيلونو(AMICS 2010/11).
خُالص ثانوی مکتبو پويو دُاخل بېلو ۲۱٪ هينو يُا جيتکو چکًلي يُا(۴۳٪) هينو هينو(AMICS 2010/11).
پويوو او جتکو دُاخل بېلُا تنُاسب ابتدايو اوثُانوي مکتبو نښو بيجيلې جنسيتُا برابر نُامی دی يُاد بانې. افغانستُانی نښو بيجيلی جنسيت ابتدايي مکتبو۰.۷۴ هينو. له نښو جيتکو او پويو فرق ابتدايي مکتبو داخل بېلُا پشوانو. له لسي پشوانو يُا هر ۷۴ پويو سي ۱۰۰ جيتکا ابتدايو مکتبو دُاخل بانی. له اندازي انڄيو پشېلا کمبودي ثُانوي مکتبو اټيلونو يُا ۰.۴۹ ټی فيدانو.يعنی هر ۴۹ پويوو سي ۱۰۰ جيتکه مکتبو دُاخل بانی. (AMICS 2010/11)

چټی دليلا لا بُاری يُا ګيشېټی ګوشُا خلکه تُانو پوڵو مکتبو ټی ݜُائلا ډډو تهانی، هينه . له دليل ښکُارو نظر منطيقو(ښُارو) نظر ولايتو او نظر شُګرداڼو جنسيتی ټی فرق لرانو مثلاً ګورامو ګوشُا چټو فاصيلو مکتبو ټی مهم دليل هيني. يُا لادی ګڼُان بانو خو ښُارو مينجی فرهنګ خاص پويوو او چټی عمورا خلکو مېنجي مهم عُامل ياد بانو.

مُعليمُاڼا

ڵيړا فقط ۳۱٪ سمی مُعليمُاڼو کُابلانتهی ۷۵٪او پکتيا ميچټی ۱٪ ژوپوانی.
۹ ولايتو ڵيړو مُعليمُاڼو تعداد ۱۰٪ يُا لسی ديُا کم هينو(افغانستُانُا معارف)
چټی والسواليا حتی يک ڵيړی مُعلم شرایطو برابر نه لرانیه
۹۰٪ ڵيړه مُعليمُاڼه شرُايطو برابر نو ولايتو مرکزو (کابل، هرات، ننگرهار، مزار، بدخشان، تخار، بغلان، جوزجان و فاریاب) سبق پشوېنه.
ناتی تخمين بيلونو يُا ۶۸٪ مُعليمُاڼه ۱۴ چديشامُا فُرغ نه بيلينه.

مکتب او امنيت

پويوو او جيتکو زدو تهيلا نظام شورشيُاڼو اصلي هدف ژوپوانو طالباڼا مکتبه جوکانی. او هاتهُا بمو او رُاکيټو دی مکتبو رتی حملی تهيلېنی تيني مُعليمُاڼو مُاريلېنی ا متعليمُاڼو حملو ټوپی ګشانی . معليمُاڼو، ادارا کرام تهندرو، متعليمينو ېايې بابی رُاتی خطه ديرشويلی دی تا منطقو يُا امن نه هيني يې تهديد تهانی ناتی يې مکتبه شورشيُاڼو کڼُا چور او تُالا بېنه.

مثلاً ۲۰۰۹-۲۰۱۲ کُالو مينجي مکتبو رتی ۱۰۰۰ چټی حملی بيلېنی. فُام هينی يُا له حملُا تعداد چټو هينو خو منُان نه ګاينی.
۲۰۱۳ کُالی ۷۳ ديُآ چټی حملی مکتبو رتی بيلېنی، يُا يکُاش (۱۱) لاووی او تروهينش(۱۳) مُعليمُاڼه مُاران ګېينه.
سلونو مکتبه امنيتی مشکلُاتُا کبلونو دی ګانټُان ګېينا، خو خلکه کوشش تهانی ته وخت برابر بیلي سي له مکتبو هوړُايلي شچي هات رت تهي يې.
مُعارفی سي طُالبُاڼو جنګ او بی امنيتي پشيلی سي او خلکو نُاپوهی مخامخ تهيليی ځکه يُا تربيعو او زده کړو چټو اهميت لرانو.

تو تهيبوانی يُا پانج مقالی يُا تُانو اصلي ويب سايتی افغانستُانُا مُعارفی باری خور تهيلېنی منُا.

مهربُاني تهُا لاجُای وال تهُا لا مقُلو شچي: مُعليمُاڼو کمبود، درسي کتُابُا فوز بېلو، معُارفی سي جنګ، امنيت او مکتبه، افغانستُانُا مکتبو دُاخل بېلو اومکتبو ژوپُايلو يُا معُارفُا تُادُاو هينو او مصرف معلوم تهيلو افغانستُانی شچي هاتی ټی اټُا.

کانُادای موسيسی يُا افغُانستُانُا معُارفی سي کومک تهانی:

سمی موسيسې

پروژه مکتب افغان

افغانستُانُا معُارفی بُاری